Sporysz kojarzony jest przede wszystkim z halucynacjami, jednak w rzeczywistości jest przetrwalnikiem grzyba zwanego buławinką czerwoną. Występuje przede wszystkim w kłosach zbóż, zwłaszcza żyta. Warto wiedzieć, jak go zwalczać.
Sporysz łatwo jest zauważyć w uprawach z uwagi na formę, w jakiej występuje. Co roku plantacje żyta dotyka w większym lub mniejszym stopniu atak zarodników buławinki czerwonej. Każdy rolnik powinien wiedzieć, jak radzić sobie z tym problemem. Tego dowiesz się z artykułu.
Sporysz – przetrwalnik grzyba w życie i kłosach traw
Sporysz traw i zbóż jest chorobą wywoływaną przez obecność buławinki czerwonej, a konkretnie – jej zarodników i przetrwalników. W trakcie rozwoju choroby pojawiają się krople zwane rosą miodową, które zz czasem przekształcają się w sklerocja. Z uwagi na lepkość substancja w miodowym kolorze łatwo się roznosi na owadach zapylających. To wszystko opis zakażenia pierwotnego.
Potem następuje zakażenie wtórne. W fazie pojawienia się sporyszu objawem podstawowym jest przede wszystkim czarny twór w kształcie niewielkiego rogalika. Sporysz doskonale zimuje w glebie, a także materiale siewnym.
Sporysz najczęściej pojawia się na uprawach żyta oraz pszenżyta. Rozwija się zwłaszcza w latach, kiedy:
- okres kwitnienia zbóż się wydłuża;
- występują liczne, obfite deszcze;
- temperatura jest wysoka;
- występuje wiele bezwietrznych dni.
Zapobieganie i zwalczanie sporyszu
Rozwojowi sporyszu sprzyjają takie warunki jak wydłużenie okresu kwitnienia żyta, przez co staje się ono podatne na zakażenie. Gdy pyłek się skleja, czyli występuje wysoki poziom wilgoci spowodowany opadami, choroba może w większym stopniu porażać rośliny. Trujący sporysz nie może występować w plonach, zwłaszcza ziarnie – taki plon nie jest skupowany. Niestety, nie ma sposobu na to, aby zwalczać sporysz środkami chemicznymi.
Płodozmian
Z pomocą przychodzi przede wszystkim agrotechnika. Oznacza to, że o wiele łatwiej można zapobiegać na sposób agrotechniczny rozwojowi grzyba. Przede wszystkim warto prowadzić płodozmian i zmianowanie – pozwala to na unikanie porażenia upraw rok po roku, jako że sporysz potrafi przetrwać w ziemi.
Siew – materiał, czas, gęstość
Sporysz częściej występuje tam, gdzie kłosy boczne są podatne na porażenie. Dotyczy to upraw bardzo rzadkich, a także sianych późno, zwłaszcza w kontekście żyta ozimego. Trzymanie się prawidłowych technik sprawia, że straty są o wiele mniejsze. Jeszcze istotniejsze jest wybieranie pewnego materiału siewnego, co jest stosunkowo proste. Można bowiem oddzielić od niego sporysz. Z tego powodu materiał powinien pochodzić z pewnego źródła.
Dbanie o otoczenie
Istotne w walce ze sporyszem jest dbanie o otoczenie. Buławinka czerwona często rozwija się w dzikich trawach, zwłaszcza rosnących w rowach i na miedzach wokół pól. Wskazane jest koszenie ich przed okresem kwitnienia. W ten sposób zarodniki nie mogą się roznieść.
Głęboka orka
Na obszarach, które mogły zawierać uprawy dotknięte sporyszem, ważna jest podstawa rolnictwa – głęboka orka. W takim przypadku zarodniki nie są w stanie zaatakować roślin, nawet jeśli występują w glebie. Zostają bowiem przykryte jej warstwą. Dodatkowo warto stosować też azot, który przyspiesza mineralizację.
Sporysz a odmiana żyta
Warto mieć na uwadze, że nie istnieją odmiany żyta, które byłyby w pełni odporne na sporysz. Uważa się, że odmiany mieszańcowe jeszcze kilkanaście lat temu były bardziej podatne na chorobę, ale teraz nie jest to już tak zauważalne. Z tego powodu wybór zboża populacyjnego ma już mniejsze znaczenie w zapobieganiu inwazji sporyszu.
Zatrucie sporyszem – ergotyzm
Przy okazji sporyszu, który rozwija się w życie służącym potem do wytwarzania jedzenia dla ludzi, warto wspomnieć o ergotyzmie, czyli zatruciu sporyszem. Choroba ta zwana była ogniem św. Antoniego i zazwyczaj objawiała się zbiorowo. Wszystko dlatego, że była obecna np. w pieczywie na mące sporyszowej, które wyrabiane było lokalnie. Objawami zakażenia sporyszem są:
- halucynacje;
- wymioty;
- przykurcze mięśni;
- stan niedokrwienia tkanek, który powodował w efekcie martwicę.
Za takie objawy odpowiadają zawarte w sporyszu alkaloidy, w tym ergotamina.
Zakażenie sporyszem u zwierząt
Warto wiedzieć, że sporysz jest groźny dla ludzi i zwierząt. Może atakować wszystkie gatunki, które długotrwale zjadają paszę ze sporyszem, nawet jego niewielką ilością. Do objawów towarzyszących przewlekłej chorobie należą:
- biegunka;
- kulawizna (zwłaszcza u koni);
- sztywnienie i martwica kończyn;
- martwica ogona;
- martwica uszu.
Jeśli choroba ma przebieg ostry, objawy są następujące:
- ślinotok;
- drażnienie i kurczliwość mięśni;
- nadwrażliwość;
- utrata wzroku;
- biegunka;
- niedowłady i porażenia kończyn.
Przy ostrym przebiegu często następuje śmierć.
Sporysz dziś
Dziś nadal sporysz występuje w zbożach, zwłaszcza w życie. Nie da się całkowicie go uniknąć. Warto jednak zaznaczyć, że żyto paszowe może zawierać do 0,1% sporyszu, a żyto chlebowe – do 0,05%. Sporysz był niegdyś używany:
- do leczenia krwawień z dróg rodnych;
- do wywoływania poronień;
- do zwalczania migreny.
Dziś używany jest nielegalnie do produkcji LSD z uwagi na zawartość ergometryny.
Sporysz jest nadal groźny zarówno dla ludzi, jak i zwierząt. Nie da się go stuprocentowo uniknąć, a także zwalczyć, gdy już wystąpi. Rozsądna agrotechnika może jednak w znacznym stopniu ograniczyć ryzyko jego występowania.
Fot. Ilustracyjne: Björn S… via Flickr, CC BY-SA 2.0